De herziening van gerechtelijke dwalingen vernieuwd

1 DECEMBER 2018

Niets zo erg als een gerechtelijke dwaling. Een op een waar gebeurd verhaal gebaseerde serie zoals Making a murderer laat wellicht al niemand onberoerd, maar daarnaast zijn er ook af en toe berichten over (lang)gestraften wiens onschuld uiteindelijk moet worden vastgesteld, bijvoorbeeld op basis van dna-analyses op oude sporen. Het zou echter een illusie zijn te denken dat gerechtelijke dwalingen enkel een Amerikaans probleem vormen. Elke rechtstaat moet er immers rekening mee houden dat niemand onfeilbaar is, zodat ook een juridisch vastgestelde ‘waarheid’ feitelijk onjuist kan zijn. Geen enkel land wordt dus gespaard van gerechtelijke dwalingen. Dat heeft het verleden overigens ook al aangetoond in heel wat landen, ook dicht bij ons. Zo was er bijv. een tiental jaar terug de zaak Outreau in Frankrijk waarin tien Fransen onterecht werden beschuldigd van deelname aan een pedofielennetwerk. Ook Nederland kende al verschillende gerechtelijke dwalingen, waaronder de Puttense moordzaak (2002), de Schiedammer parkmoord (2005) en de zaak Lucia de B. (2010).

Alhoewel in een democratische rechtstaat definitieve rechterlijke beslissingen principieel dienen te worden gerespecteerd, moet een rechtstaat dus openstaan voor de mogelijkheid dat aangetoond wordt dat een strafrechtelijke veroordeling berust op een vergissing en de moed hebben om dergelijke vergissingen recht te zetten. In veel landen bestaat dan ook een speciale commissie die gelast wordt met het onderzoek naar klachten over gerechtelijke dwalingen. Voor het bestaan van zo’n commissie werd ook in ons land gepleit. In een advies van 22 juni 2016 liet de Hoge Raad voor de Justitie optekenen “dat de tussenkomst van een buitengerechtelijk en onafhankelijk orgaan aanzienlijke voordelen heeft en een alternatief is dat niet zomaar terzijde kan worden geschoven”. Recent werd dat advies door de wetgever gevolgd, want bij wet van 11 juli 2018 werd de herzieningsprocedure aangepast en werd beslist tot de installatie van een Commissie voor herziening in strafzaken. De aangepaste herzieningsprocedure zal uiterlijk op 1 maart 2019 in werking treden.

Hoe een definitieve veroordeling aanvechten?

Een veroordeling die definitief is, kan toch nog in twee gevallen ongedaan worden gemaakt. Ten eerste is er de herzieningsprocedure, namelijk de herziening in strafzaken (art. 443 e.v. van het Wetboek van Strafvordering). Ten tweede is er ook de mogelijkheid om een heropening van de strafrechtsplegingte bekomen wanneer het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in een welbepaalde zaak definitief beslist heeft dat er sprake is geweest van een schending van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens of van de aanvullende protocollen bij dat Verdrag, of wanneer er daarover een minnelijke schikking is getroffen tussen de Belgische Staat en de verzoeker waarbij de Staat deze schending erkent (art. 442bis van het Wetboek van Strafvordering). Dat laatste vereist natuurlijk wel dat er binnen de zes maanden na de definitieve veroordeling een verzoekschrift is ingediend bij het EHRM.

Het probleem met de herziening in strafzaken is tot nu toe steeds geweest dat de voorwaarden eerder strikt zijn.

Vooreerst zijn veroordelingen tot politiestraffen al helemaal uitgesloten van herziening, zelfs al blijkt die veroordeling achteraf volstrekt onjuist te zijn. Dat zal ook na de inwerkingtreding van de vernieuwde herzieningsprocedure nog steeds zo zijn. Het moet dus gaan om een veroordeling in criminele of correctionele zaken. Wel is het zo dat niet vereist is dat een (effectieve) straf wordt opgelegd. Ook een eenvoudige schuldigverklaring bv. komt in aanmerking voor herziening.

Gronden tot herziening

Wat de overige veroordelingen betreft, zijn er drie gronden tot herziening. In de nieuwe versie van art. 442 van het Wetboek van Strafvordering zullen deze luiden als volgt:

1. wanneer onverenigbaarheid bestaat tussen veroordelingen die wegens een zelfde feit bij onderscheidene arresten of vonnissen tegen verschillende beschuldigden of beklaagden al dan niet op tegenspraak zijn uitgesproken, en het bewijs van de onschuld van een der veroordeelden uit de tegenstrijdigheid van de beslissingen volgt;
2. wanneer een getuige die op de terechtzitting gehoord is in een geding door het hof van assisen op tegenspraak behandeld, of die, hetzij op de terechtzitting, hetzij in de loop van het vooronderzoek, gehoord is in een geding behandeld door een andere rechter of door een hof van assisen uitspraak doende bij verstek, naderhand een in kracht van gewijsde gegane veroordeling heeft ondergaan wegens vals getuigenis tegen de veroordeelde;
3. wanneer er sprake is van een gegeven dat bij het onderzoek op de terechtzitting aan de rechter niet bekend was en waarvan de veroordeelde het bestaan niet heeft kunnen aantonen ten tijde van het geding en dat, op zichzelf of in verband met de vroeger geleverde bewijzen, met de uitspraak niet bestaanbaar schijnt, zodanig dat het ernstige vermoeden ontstaat dat indien dit gegeven bekend zou zijn geweest, het onderzoek van de zaak zou hebben geleid, hetzij tot een vrijspraak van de veroordeelde, hetzij tot het verval van de strafvordering, hetzij tot het ontslag van rechtsvervolging, hetzij tot de toepassing van een minder strenge strafwet.

Alleen de derde herzieningsgrond is inhoudelijk anders geformuleerd dan in de huidige versie het geval is. Daarin staat nu namelijk nog dat tot herziening kan worden besloten “wanneer het bewijs dat de veroordeelde onschuldig is of dat een strengere strafwet is toegepast dan die welke hij werkelijk heeft overtreden, schijnt te volgen uit een feit dat zich voorgedaan heeft sedert zijn veroordeling, of uit een omstandigheid waarvan hij het bestaan niet heeft kunnen aantonen ten tijde van het geding”.

Het gaat wel om de belangrijkste herzieningsgrond, waarvan de oorspronkelijke versie werd ingevoerd in 1894. Zowel in de oude als de nieuwe versie, staat een zogenaamd novum centraal. In de huidige versie wordt dat omschreven als een nieuw feit of omstandigheid, in de toekomstige versie als een nieuw gegeven.

Novum

Aan het begrip ‘nieuw feit’ worden traditioneel strenge voorwaarden gekoppeld. Zo werd aangenomen dat een vergissing van de rechter geen nieuw feit is, net zoals ook nieuwe rechtspraak dat niet is. Ook wanneer een deskundige zich heeft vergist, werd dat niet als een nieuw feit beschouwd. Ook een nieuw deskundigenonderzoek was dat niet, tenzij daarbij gebruik werd gemaakt van een nieuwe techniek die op het ogenblik van de vervolging onbekend was. Het spreekt dus voor zich dat op grond van deze restrictieve herzieningsmogelijkheden niet elke rechterlijke vergissing in aanmerking kwam voor rechtzetting. Werden bv. wel aanvaard als nieuw feit op basis waarvan tot herziening werd beslist:

• verklaringen van getuigen die nooit werden gehoord maar na de veroordeling een verklaring afleggen waaruit het bewijs zou kunnen volgen van een alibi;
• de intrekking van een getuigenverklaring, voor zover de oprechtheid daarvan aannemelijk wordt gemaakt;
• de ontdekking van de echte dader;
• nieuwe stukken die men tijdens het strafproces niet heeft kunnen terugvinden.

Meer herzieningen in de toekomst?

De centrale vraag is dus of de nieuwe tekst meer gevallen voor herziening vatbaar zal maken. De tekst voorziet wel degelijk in een verruiming, zodat aangenomen mag worden dat dit zich inderdaad vertaalt in meer herzieningen in de toekomst. Het was namelijk de bedoeling van de wetgever dat bv. ook gewijzigde inzichten van deskundigen een grond voor herziening zouden kunnen opleveren.

Het is wel zo dat het louter voorhanden zijn van een nieuw gegeven niet volstaat. Er is immers ook nog de voorwaarde dat het een ernstig vermoeden doet ontstaan dat dit gegeven geleid zou hebben tot een vrijspraak, een verval van strafvordering, een ontslag van rechtsvervolging of de toepassing van een minder strenge strafwet.

Procedure

De nieuwe versie van de wet bevat ook wijzigingen wat de procedure betreft.

De rol van het Hof van Cassatie, bij wie een verzoek tot herziening moet worden ingediend, is traditioneel eerder beperkt. Het Hof beoordeelt namelijk niet zelf de waarde van de aangevoerde feiten, maar verwijst de zaak in geval van herziening door naar een hof van beroep of een hof van assisen.

De nieuwe versie van 445 van het Wetboek van Strafvordering voorziet nu dat het Hof van Cassatie, wanneer het gaat om herzieningen gesteund op een novum, zelf onderzoekt of er aanwijzingen zijn dat er mogelijk sprake is van een grond tot herziening. Als het van oordeel is dat dit het geval is, wordt de zaak voorgelegd aan een (nieuwe) Commissie voor herziening in strafzaken. Die Commissie zal samengesteld zijn uit een rechter of raadsheer, een parketmagistraat, twee advocaten en een expert. De taak van de Commissie is het opstellen van een advies voor het Hof van Cassatie. De Commissie kan overgaan tot het horen van personen die bij het onderzoek in de zaak betrokken waren en van deskundigen. De Commissie kan ook een deskundige inschakelen.

Het advies van de Commissie is niet bindend. Wel is het zo dat het advies publiek wordt gemaakt eenmaal het Hof zich heeft uitgesproken. Als het Hof tot herziening beslist, dan wordt de zaak verwezen naar een hof van beroep of een hof van assisen dat er vroeger geen kennis van genomen had. In tegenstelling tot wat vroeger het geval was, kan dus niet meer verwezen worden naar een hof van beroep dat eerder besliste over de zaak die wordt herzien.

Het voorbeeld van Nederland

In Nederland werd de herzieningsprocedure verruimd in 2012. Herziening is er nu mogelijk telkens er sprake is van een gegeven dat bij het onderzoek op de terechtzitting aan de rechter niet bekend was. Ook in Nederland leveren rechterlijke onoplettendheid en rechterlijk onbegrip dus geen grond tot herziening op. Een nieuw deskundigenverslag zou er, anders dan in België, wel voldoende kunnen zijn.

Verschil met België is verder dat de Hoge Raad der Nederlanden (het Nederlandse equivalent voor het Hof van Cassatie van België) zelf de touwtjes in handen houdt. Ook daar kan advies worden ingewonnen van een commissie belast met de advisering over de wenselijkheid van een nader onderzoek (ACAS). In die commissie zetelen geen rechters. Ook voorafgaand aan 2012 werd trouwens al gewerkt met een afzonderlijk commissie (met name vanaf 2006).

Het aantal ingediende verzoeken tot herziening in Nederland is eerder laag (21 verzoeken in 2013-2014 en 6 verzoeken in 2015), alhoewel er in het verleden wel meer verzoeken werden ingediend (bijv. 86 in 2008 en 43 in 2011).

Andere landen

In Frankrijk werd de herzieningsprocedure nog gewijzigd bij wet van 20 juni 2014. De herziening is er nu mogelijk wanneer er sprake is van een nieuw feit of element dat niet gekend was tijdens het strafproces en dat van aard “à faire naître le moindre doute sur sa culpabilité”. Ook wordt nu gewerkt met een specifiek rechtscollege dat samengesteld is uit 18 magistraten aangeduid door het Franse Hof van Cassatie en dat voorgezeten wordt door de voorzitter van de penale kamer van dat Hof.

Sedert deze aanpassing is een lichte stijging in het aantal verzoeken gericht aan het Franse Hof van Cassatie waar te nemen (al lag dat ook daarvoor aan de hoge kant): in 2014 ging het nog om 157 gevallen (bron), in 2016 waren het er 226 (bron).

Erg interessant is de procedure in Engeland, waar weliswaar een volstrekt andere strafrechtspleging geldt met minder mogelijkheden inzake hoger beroep. De Criminal Cases Review Commission buigt zich er sedert 1997 als onafhankelijke onderzoekscommissie over afgesloten strafzaken. Tot op heden werden al 24.249 verzoeken tot herziening ingediend waarvan er 653 werden verwezen naar een rechter omdat er sprake was van een ‘unsafe conviction’ (bron). De commissie werkt erg laagdrempelig en kan ook zelf een onderzoek instellen. De samenstelling is erg divers. Er zijn op dit ogenblik tien leden. Schotland kent een gelijkaardige commissie, de Scottish Criminal Cases Review Commission.

Dergelijke commissie zijn trouwens niet enkel in Angelsaksische landen terug te vinden. Ook Noorwegen bijv. heeft een Criminal Cases Review Commission.

Besluit

Alhoewel in België tot nu toe maar weinig gerechtelijke dwalingen effectief aan de oppervlakte zijn gekomen, zou het naïef zijn te denken dat ons rechtssysteem immuun is voor fouten. Het is dan ook een goede zaak dat de herzieningsprocedure werd aangepast waardoor er onder meer advies zal worden ingewonnen van een Commissie voor herziening in strafzaken die onderzoeksbevoegdheden heeft.